زمینلرزه، پدیدهای طبیعی و قدرتمند که ریشههای آن در اعماق پوسته زمین نهفته است، همواره مایه کنجکاوی و گاه هراس بشر بوده است. این رویداد ناگهانی، نتیجه رهایی عظیم انرژی انباشته شده در زیر پوسته سیاره ماست که به صورت امواج ارتعاشی به سطح میرسد و میتواند ویرانیهای گستردهای به بار آورد. در این گزارش، به بررسی حقایق علمی شگفتانگیز و کمتر شنیدهشدهای درباره زلزله، از مرگبارترین رویدادها تا طولانیترین لرزههای ثبتشده در تاریخ، میپردازیم.
زلزله چیست و چرا رخ میدهد؟
زمینلرزه پدیدهای است که در اثر حرکت ناگهانی و جابجایی لایههای سنگی پوسته زمین، موسوم به صفحات تکتونیکی، به وقوع میپیوندد. این صفحات عظیم، پیوسته در حال حرکت آهسته بر روی گوشته نیمه مذاب زمین هستند و در نقاط برخورد یا جدایش خود، تنش زیادی انباشته میکنند. هنگامی که این تنش از حد تحمل سنگها فراتر رود، انرژی به یکباره آزاد شده و منجر به لرزش زمین میشود. این فرآیند اغلب با پیشلرزهها و پسلرزهها همراه است؛ پیشلرزهها لرزشهای خفیفتری هستند که گاهی قبل از زلزله اصلی رخ میدهند و پسلرزهها، لرزشهای بعدی هستند که در اثر تنظیم مجدد خطوط گسل و پوسته جابجا شده اتفاق میافتند و در زلزلههای بزرگ میتوانند تا سالها ادامه داشته باشند.
علاوه بر فعالیتهای تکتونیکی، عوامل دیگری نیز میتوانند باعث بروز زلزله شوند:
رانش زمینهای بزرگ
فعالیتهای آتشفشانی
آزمایشهای هستهای زیرزمینی
عملیات معادن بزرگ
پیامدهای ویرانگر زلزله؛ از سونامی تا فعالیتهای آتشفشانی
قدرت زلزله تنها به لرزش مستقیم زمین محدود نمیشود و میتواند پیامدهای ثانویه مخرب دیگری نیز داشته باشد. یکی از شناختهشدهترین این پیامدها، سونامی است. هنگامی که رومرکز زلزله در بستر اقیانوس قرار داشته باشد و جابجایی سریع و شدید بستر دریا اتفاق افتد (معمولاً در زلزلههایی با بزرگی بیش از ۸ ریشتر)، امواج عظیم سونامی شکل میگیرند که میتوانند با سرعتهای بسیار بالا (گاهی تا ۳۶۰ کیلومتر بر ساعت) در اقیانوس حرکت کرده و در سواحل هزاران کیلومتر دورتر ویرانی گستردهای ایجاد کنند. زلزله مهیب سال ۱۹۶۰ شیلی با قدرت ۹.۵ ریشتر، سونامیهایی به طول بیش از ۱۰ هزار کیلومتر ایجاد کرد. علاوه بر این، ارتعاشات زمین میتوانند موجب ریزش کوه و فعال شدن آتشفشانهای خفته نیز بشوند.
رکوردداران زلزله در تاریخ؛ از مرگبارترین تا طولانیترین لرزهها
تاریخ بشر شاهد زلزلههای بیشماری بوده است که برخی از آنها به دلایل شدت، مدت زمان یا خسارات جانی، در حافظه جمعی ثبت شدهاند:
مرگبارترین زلزله: مرگبارترین زمینلرزه شناخته شده در تاریخ، در ۲۳ ژانویه سال ۱۵۵۶ میلادی کشور چین را لرزاند. برآوردها حاکی از جان باختن حدود ۸۳۰ هزار نفر در این فاجعه طبیعی است.
طولانیترین زلزله: زلزله اقیانوس هند در سال ۲۰۰۴ که منجر به سونامی گستردهای در منطقه شد، نزدیک به ۱۰ دقیقه به طول انجامید و عنوان طولانیترین زلزله ثبتشده در تاریخ را به خود اختصاص داد. این زلزله علاوه بر ویرانیهای گسترده، منجر به آزاد شدن انرژی معادل هزاران بمب اتمی شد.
قویترین زلزله: قویترین زمینلرزه ثبتشده با دستگاههای لرزهنگار، همان زلزله شیلی در سال ۱۹۶۰ بود که قدرت آن ۹.۵ ریشتر اندازهگیری شد. لازم به ذکر است که مقیاس ریشتر لگاریتمی است و هر یک درجه افزایش، نشاندهنده ۳۲ برابر افزایش در انرژی آزاد شده است.
زلزله و تأثیرات شگفتانگیز آن بر کره زمین
زمینلرزهها نه تنها سطح سیاره را میلرزانند، بلکه میتوانند تأثیرات عمیقتری بر کلیت سیاره ما داشته باشند. دو نمونه بارز از این تأثیرات، مربوط به تغییرات در چرخش زمین است:
زمینلرزه عظیم ۸.۸ ریشتری شیلی و همچنین زلزله مهیب ژاپن در سال ۲۰۱۱، با تغییر توزیع جرم در داخل زمین، باعث شدند که سیاره ما اندکی سریعتر بچرخد و در نتیجه، طول روز را به ترتیب چند میکروثانیه کوتاه کنند. این پدیده به دلیل اصل بقای تکانه زاویهای، مشابه جمع کردن دستها توسط اسکیتباز روی یخ برای افزایش سرعت چرخش، اتفاق میافتد.
جریان رودخانه عظیم میسیسیپی در ایالات متحده، در سال ۱۸۱۱ بر اثر یک زلزله قدرتمند برای مدتی به طور موقت معکوس شد.
فقط ۱۰ درصد از کل انرژی آزاد شده در یک زلزله به شکل لرزش زمین حس میشود و ۹۰ درصد باقیمانده صرف ایجاد شکستگیهای زیرزمینی یا گرم شدن فضای داخلی زمین میشود که نشاندهنده ابعاد عظیم انرژی نهفته در آن است.
زمینلرزههایی که در ماه اتفاق میافتند، "ماهلرزه" نامیده میشوند و به طور معمول ضعیفتر از زلزلههای زمینی هستند.
پراکندگی جهانی زلزله؛ کانونهای لرزه و فرکانس وقوع
زلزله پدیدهای جهانی است، اما توزیع آن در نقاط مختلف کره زمین یکسان نیست. مناطق واقع در لبه صفحات تکتونیکی، مانند "حلقه آتش اقیانوس آرام" (Ring of Fire)، بیشترین فعالیت لرزهای را تجربه میکنند. ژاپن به دلیل قرار گرفتن در یکی از فعالترین مناطق حلقه آتش، یکی از زلزلهخیزترین کشورهای جهان است که سالانه هزاران زلزله در آن رخ میدهد، هرچند بیشتر آنها بسیار ضعیف هستند.
به طور متوسط، هر سی ثانیه یک بار در جایی از دنیا یک زلزله اتفاق میافتد و سالانه تقریباً یک زمینلرزه با بزرگی ۸ ریشتر یا بالاتر ثبت میشود. جالب است بدانید که زمینلرزهها در نیمکره شمالی بیشتر از نیمکره جنوبی به وقوع میپیوندند. وقوع زلزله تنها محدود به پوسته زمین است، حتی زلزلههای عمیقتر نیز از بخشهایی از پوسته که به زیر صفحه تکتونیکی دیگر فرورانش یافتهاند، سرچشمه میگیرند.
زلزله همچنان یکی از پیچیدهترین و قدرتمندترین پدیدههای طبیعی است که درک کامل آن نیازمند مطالعات و پژوهشهای مستمر است. هرچه دانش ما از این رویداد بیشتر شود، توانایی ما برای پیشبینی و کاهش خسارات ناشی از آن نیز افزایش خواهد یافت.
مطالب مرتبط
- هشدار جدی متخصصان: ظروف یکبار مصرف ماست و پنیر برای نگهداری مجدد مواد غذایی ممنوع است
- مقایسه تحلیلی فواید سیب زمینی زرد و شیرین؛ هر دو گزینهای مغذی برای سلامتی هستند
- مرور یک واقعه تاریخی در اهواز: زمانی که حیوانات نیز قربانی معضل اعتیاد شدند
- در ادامه، متن بازنویسی شده با رعایت تمامی نکات درخواستی ارائه شده است:
سلام، من هدیه مومنی هستم؛ ۲۹ ساله و عضو تیم تحریریه در مجله اینترنتی جیجا. با علاقه به خبرهای روز و رسانههای دیجیتال فعالیت میکنم و تلاش دارم محتوایی تازه، دقیق و قابل اعتماد برای مخاطبان ارائه کنم.